Hǫfðasegl og andre Segl

Hadsel er eit sokne- og kommunenamn mange har undra seg over, for bortsett frå tonelag1 blir det uttalt likt med det i nord ukjente tre-namnet  hassel.. Det er eigentleg tale om prestegarden, gnr 62 Hadsel; men formelt er det namn også på gnr 63, som var klokkargard. Historisk heiter det Hǫfðasegl, ei form vi første gong finn i eit diplom frå 1321, a Hofdasegle, via ei avskrift ca. 1430: Ikkje sikkert at alt vart bok­stavrett 110 år seinare, kan vi tenke, men når Aslak Bolts jordbok frå 1430-1440 både har Hofdasegil og Hofdasegls profastdøme (etter eldre førelegg) og eit diplom frå 1479 har  Hoffdasegil, burde vi vere sikre. Meir avvikande former seinare.

Rygh seier at Hǫfðasegl «maa antages at være Navnets rette oldnorske Form, sms. af hǫfða, Gen. af hǫfði, høi og brat Klippe .. og segl n, Seil. Det sidste Ord forekommer i Fjeldnavne, dels som i Rødøy GN 63 med Hensyn til en hvid Flade paa en Bergside, dels udentvivl ogsaa med Hensyn til et Fjelds Form, idet det er sammenlignet med et ud-spændt Seil... Gaarden ligger under et Fremspring af det bagenfor liggende Fjeld; hvorledes ellers Navnet er begrundet i Stedsforholdene, kan jeg ikke oplyse» (NG).

For fulle segl?
Oluf Rygh har dekning for at mange landemerke minner om segl. Namnebruken fortel oss at hav og båt sveiv i tankane: På søre delen av holmen  Seglan i Vega er det ein drivkvit firkant i berget, og på fiskeplassen Innbotn sør for Storanders-holmen i Innmyken tok dei méd i det noko mørke  Havsholmseglet, eit flog på Havsholmen i Myken: Dette seglet og Fruseglet i Høyanger (slett berg og landemerke) og slåtta Gauteseglet i Aurland er så vidt kjent dei einaste døma på samansette namn tilsvarande Hofdasegl, dvs med -segl  som  sisteledd. 

Langt vanlegare er Segl- som førsteledd, eller òg at ordet blir brukt usamansett, og just på grunn av Hadsels status som sokn- og kommune­namn kan vi sjå saka under vidare perspektiv:  Seglet på Seglfjellet i Beiarn liknar eit råsegl, medan Seglet i Storvika i Gildeskål er ei trekanta li, og Seglet på Oldereid i Skjerstad er ei innmarkslåtte attmed eit bratt fall. Seglet sæ:geł i Seglvika i Sørfold er eit flog som alltid er snyfritt, så venteleg også Seglet i Segltinden i Hamarøy, nær Tysfjord. 

Ein bratt strandhammar i Græna i Buksnes heiter Seglet, eit flog i Flakstad og eit anna på vestsida av Vassdalen austom Myrland i Hadsel like eins. – Seglberget i Efjorden er eit høgt trekanta flog, det på Sommarset i Lødingen er ein bratt knaus. 

Seglbergan i Urda ved Sandnessjøen er bråbratte og den vidt «utspente» Segl­tinden i Kjerkfjorden i Moskenes imponerer. Seglfjellet i Tysfjord er ikkje mykje ulikare. Seglfjellet i Gildeskål er å finne på nordsida av Seglvatnet, sam. Siglējaw'rē: «Der ses som et segl i floget» (Qv 1938: 22); det kjem godt fram på flyfoto. – På Seglholmen i Vatnfjorden i Vågan ligg det ein bratt og relativt høg stein som merker seg ut. Seglneset i Vevelstad og i Gamvik har òg seglformasjonar, likeins Seglham­maren i Hammerfest. Men det finst endå fleire namn vi kan kalle "nemneverdige":

Jekteseglet, på samisk Jávtaborjjas, er ein stor stein i strandkanten mellom Oldervika og Breivika i Ullsfjorden; vidare er Seglråa ein særmerkt tind i Nordvågfjellet i Hamarøy, men Seglsteinen sør på Andørja, på samisk Borjjasgeargi, «ser ut som et utspent, buket seil» (Qv 1935:65, 81). Seglsteinen i Alta er ein stor, seglliknande fjærestein (NG 18:72), likeins Seglsteinen vestom Tromvika i Tromsø og eit par i Torsken (Flakstad, Sifjord-botn). Den på Tømmernes i Skjomen er høg og råseglforma, det er også ein på Saup­stad i Borge, og Seglsteinen i Nappstraumen liknar eit råsegl med ei klo sett i halsen. 

Seglneset el. Bårjåsnjárgga i Tysfjorden er ei øyr, kanskje leita dei seg barlast der? Steinen måtte vere utan skarpe kantar og slik skapt at han låg i ro i båten, medan stein som var heilt rund (eller sleip) var farleg. Om Seglsteinen (Bårjåsgerggē) på Segel­stein i Nordfold er opplyst at han både var seglmerke og barlastplass. Har også lurt på om det har vore henta båtstein, siglfeste dei kalla, ved Sivlejohka i Kvalsund.

Seglsteinen nord på Årnøya ved Fiskebøl i Hadsel. Foto: Øystein Rysst.

Så langt samanliknande namn, stort sett. Det finst andre som går konkret på segling:  Seglsteinen  ved Kinneset mellom Andøy og Kvæfjord heiter så av di dei heiste segl der, er det sagt; han er då òg kalla Strekkesteinen. I Melfjorden i Rødøy snakka folk om Svenskvegodden, men folket i Nes (Nord-fjordneset) sa Seglhella: Når dei rodde inn fjorden på sørsida i søraustavind og kom dit, kunne dei baute over til Nordfjord­neset. Til sist skal no ògså nemnast at sigling med «flatjekt» og «fjølpurke» var vanleg barneleik, om det vitnar namn som Seglartjønna på Fiskenes på Anda og Segltjønna på Kløkstad i Bodin.

Kva med Hadsel sitt segl?
Det er med Hadsel som med andre kjende gards- og distriktsnamn som er vridne å få fullgod grein i: Dess tyngre tel gamle poetiske formuleringar om «udspændt Seil» og «høi og brat Klippe», sitat får historisk prestisje og lever sitt eige liv. Færre får med seg at dette var skrive på generelt grunnlag og med eit visst atterhald for Hadsel sitt tilfelle.

Hadselåsen ter seg på fråstand som eit saman-hengande åsdrag, med ei ørlita senkning innved Trolldalen, mot høgare fjell, og ei liknande lenger sør mot Kjerkåsen. Åsdraget har 3-4 låge humpar som gjere lite av seg på fråstand, men med noko velvilje kan vi – for Hadselåsen sin del – tale om ein hovde eller to. Sjølve Kjerkåsen gjer heller ikkje så mykje av seg, men er ein hovde god nok sedd frå sør, og fell nokså bratt ned mot kyrkja. Det er likevel usannsynleg at denne skrenten, fullplanta med "dunkle graner" og lite markert, kan vere det utspente seglet som gav Hadsel namn, for som vi har sett går segl-namn oftast på flog og blokker, men det ville kanskje ha vore interessant å få sjå åsen avskoga! Der er iallfall ingen grunn til å tru at nokon synbert dominerande stein er fjerna frå Kjerkåsen i historisk tid. Der finst ingen slike, ingen «høi og brat Klippe» lar seg påvise der heller.

At Hadsel-namnet kjem av ein slik formasjon har like fullt blitt ei urikkande sanning, som òg dukkar opp i Norsk Stadnamnleksikon, men i parentes: «her vel om fjellet Hoklandsnyken». Det ville vore ein spenstig teori, i fall kyrkja låg på same side av øya som Nyken frå først av, men absolutt ingen ting tyder på det!

Om historiske skriveformer er jo alt nemnt, at det i Aslak Bolts jordbok står Hofdasegls profastdøme, men j Ylfue om sysla (og øya), så det er dristig av Norsk Stadnamnlek­sikon å nemne hypotesen om Hadsel og «utspent segl» i eit seinare oppslag òg, om Segelstein-namn. Når oppslaget for Seglvik i Kvænangen i neste omgang viser til omtalen av Segelstein, skimtar vi eit sirkelresonnement. Det er berre den haken at Seglvika på sjøsamisk lydde  Sel- eller Silvii'ka med trong e, så her kjem det endå ein kompliserande faktor inn (Qv 1935:9).

Hadsel-namnet har eit "hovud"-problem
I Hofdasegl 1969 undrar Ingeborg Hoff seg over at det gamle Hǫfðasegl ikkje lydrett gav *Hodsel i nyare tid, men Hadsel? Men som ho peikar på, i mange tilfelle kom a tilbake i hovudformene av visse ord som i gammalnorsk kun delvis hadde a i bøyinga, så som ǫsp og strǫnd. Hoff slår frampå om dansk påverknad, men det heiter no hoved  og hovde også i dansk. I svensk derimot havde, flt. havdarna, liksom det i Lekksjøen i Steinkjer er ein hovde kalla Havda. Svenske og trøndske namne-former burde likevel ikkje vere særleg relevante i den aktuelle samanhengen.

Kor som er, Hoffs merknad til namneforma Hadsel har vore for lite påakta, for lokale stadnamn som Hovden på Grunnfør, på Kalsnes og i Markmarka får aldri ein uttale 'Havden'. Ei heller Reinøyhovden og Langøyhovden i Øksnes, den siste både kalla Hovden og Hovdan, med sekundære namn som som Hovdebakken, Hovdebukta, Hovdeklubben, utan halvhogging. Bø har Hovden og Kvalhovden – attåt Kvalhovdsundet og Kvalhovdvika – og frå Buksnes og Borge likeins Hovden, Hovdhaugen og Hovdkjeften, merk kontrasten til Øksnes-formene.
Halvhogginga er sterk også i Hadsel kommune, så Hoff har rett i at Hǫfdasegl>Hofdesegl>*Hodsel var meir å vente.

Eit diplom frå 1499 nyttar Hofdesegel, stadiet før det Hofdesell Erik H. Schønnebøl brukar i «Lofotens och Vestraalens Beskriffuelse» 1591, endå dette i Reformatsen to år tidlegare heilt enkelt skreivst  Hadsell, jfr. Hasßel med Fieldet 1661, Hassell 1723 og så Hassel 1739 (Nordlands Trompet). Alt i alt er det  tvilsamt at folk sa anna enn "Hassel", iallfall på siste halvdel av 1500-talet, for alt at eldre former kunne dukke opp via avskrift og/eller i kraft av tradisjon, slik som hos Schønnebøl. Overgang Hovde- > Had- kjem vi tilbake til.

Gno. hǫfuð fortener særskilt omtale: Det var førsteledd i ei lang, lang rekke konkrete og abstrakte samansettingar, då berre i den forma. Men ved visse høve vart ordet bøygd nærmare: Eit skip med utskore dyrehovud var eit hǫfuðskip, men låg der fleire slike på rad, fall det naturleg å bruke fleirtalsgenitiv, hǫfðaskip. Folk låg minst to i ei seng, derfor var det naturleg nok å seie hǫfðadýna alias hǫfðakoddi, hǫfðafjøl osv. Men samtidig var hǫfða også underform av eit anna ord hǫfði, oppstått som dativ av hǫfuð og især brukt om terrengformasjonar, dessutan som del av person-tilnamn.

Med tida vart det ikkje lenger brånøye om du sa hofuð- el. hofðaskip, hofuðhlutr el. hofðahlutr "hovudlott" osv. Det var neppe stort annleis med kyrkjenamnet Hofðasegl, i den retning peikar iallfall det latiniserte de Hophuudsegli (med ph for f) år 1355, som er like etter svartedauden. 
I skriftleg bruk er namneleddet -hovda likevel stabilt, og i Hovdasegl sitt tilfelle har vi det især frå pavelege dokument. Her er det relevant å jamføre Hovdasegl (kontra Hovud-) med Sømhau i Sømna: Aslak Bolts jordbok har af Sømpnhofde, men på 1500- og tidleg 1600-tal går det ut på -hofuit(t) og -houitt. 1661 kjem likevel Semhoffd tilbake, og i dag står Sømhovd-forma fjellsterkt som slektsnamn etc, merk uttalen "sømm(h)øu så vel som 1500-talsformene på -hovit o.l. Det er altså liten tvil om at former som -hovda og -hovd har meir status i skrift enn nedslitne nordlandske uttaleformer av -hovud.

Også eit fjellnamn frå Andøya kan nemnast, Andhauet: Namnet er skrive dialektrett no, etter at det ei tid var normalisert til Andhovudet. Før det igjen brukte karta lenge Andhue, ei søraustnorsk dialektform ukjend på øya, derimot sa enkelte "Andhauen". – Senjaværingane, på si side, dei sa og seier alltid Andhovve, men framleis finst det andværingar som held på at "hue" er rettast, når det står slik på dei eldste karta, og -hovd(e) har aldri vore inne i ordskiftet, for det finst ikkje i andre stadnamn på øya. Men vårt hovudemne er Hadsel-namnet, så vi får halde oss til det:

Hǫfðaseg(e)l er den reint gammalnorske forma, som går att i Aslak Bolts jordbok og i pavelege dokument frå 1479 (Hoffdasegil) og 1499 (Hofdesegel). Heilt eineståande er den nyleg omtalte forma de Hophuudsegli frå 1355, tidleg i mellomnorsk tid. Etter svartedauden var det skralt med grammatisk kunnskap og skriftkultur og veldig stor avstand mellom talemålet og tradisjonell gammalnorsk2. Avstikkande er in Hofdu­segel to gonger kring 1400, i avskrifter av diplom på latin. Kan hende var det sjølve latiniseringa som laga ugreie, men det ser nærmast ut som om skrivaren tok Hovda- for å vere eit hokjønnsord og "retta" det til Hovdu-? 

To endå rarare diplomformer frå 1381, Hodhusægls og Hodusegls kirkia, minner snarare om eit hokjønnsord *haða, men dette leitar vi jo fåfengt etter i norrøne ordbøker.