Anda, Anden

Fuglen and? 

Stadnamn på And- har med kvart og greitt nok med fuglen and å gjere, t.d. Andmyra, ein del av flyplassen på Evenes, likeins eit gammalt torvtak med same namn på Langset gnr. 47 i Nesna, eller også den i si tid oppdyrka Andmyra i Urskarbukta gnr. 30 i Øksnes. I hin enden av namnekomplekset finst tungtolka namn som Anda (Andøya); der på har dei òg Andmyran, her vel å merke sekundært til øynamnet.

Andefuglane har saktens vel til ein viss grad sett spor etter seg i stadnamna, men så lenge vi held oss til det som er sikkert, gjer faktisk and og især e (æd) mindre av seg i namne­materialet enn ørn, ramn og kråke o.a. Relativt aggressive eller store fuglar dominerer der anda og ea og lunden er til stades i eit visst omfang – då er òg rovfuglane til stades. Men det er rart at vi har eit fåtal Eholm’ar o.l. medan så mange markerte lokalitetar just i Nordland heiter Andholmen, Andklakken osv. Endå rarae er det at dei to siste namna ser ut til å vere fråverande i Troms og Finnmark. Andklakk’ar er visst heller ikkje registrerte sør for Nordland, ulikt Andholm-namn. 

Skjera Andsteinan ved “Anda fyr” i Øksnes har sitt namn av holmen Anden og har berre sekundær interesse. Derimot kan namn som Andedammen  eller Anddammen ikkje mistolkast, Andhella nær land på gnr. 59 i Vågan kjem vel i same kategori.  Andskjæret på gnr. 176 i Brønnøy (gl. Velfjord hd.) heiter så av di fuglen varp der. Andåkeren var ein gammal åker i Rørlia gnr. 171 i Rana: “Navnet kommer av fuglenavnet and. Den hadde ofte reir i åkerkanten” (Ytre Rana historielag, stadnamnhft. II: 22).

Fuglelivet gav òg namn til  Andkjelen  el. Andkilen gnr. 48 i Sørfold så vel som And­holmen under gnr. 84 i Brønnøy og gnr. 2 i Vevelstad, og Andholmen under Holands­stranda gnr. 40 i Dønna er ein liten vassholme der det verp villender. Andholmen i Skokkelvika gnr. 134 i Vestvågøy (Valberg sokn) blir også kalla “Andøya”, men er ikkje stor. Han ligg tett innom Torvøya, dekt av sistnemnde, og er så bortgøymd at And- utlagt som “mot-” el.l. blir tvilsamt. Namnet har sannsynlegvis berre med fuglelivet å gjere, endå der i seinare tid helst har vore e og måse, jf Kråkøya litt lenger bort. Elles er det merkeleg at holmen er slåande lik den store Andøya (Anda) på skap! 

Meir usikker er forklaringa for mange av dei andre Andholm-namna i Nordland, så som tre stader i Vega, og elles i Meløy, Hamarøy, Røst og Øksnes. Fleire av desse holmane er både snaue, høge og rundvorne og duger knapt som hekkeplass for ender. Mange av dei har dertil det særmerket at dei er todelte eller ligg i “parforhold”.

And-: mot(stilt), overfor, framfor, utom? 

Utmerkinga (prefikset) and- i fleire samansette, gno. ord blir helst forklart med “mot-”, i Fritzners ordbok grundigare utlagt som “en Modsætning, eller at noget er modvendt, er stillet ligeoverfor noget andet”. Eigentleg er ein god del ord med  and- = 'mot-'  kjende den dag i dag, t.d. “ligge andføttes”, andror “roing i motvind”, andstraum, det å andøve osv. Sjølve prefikset er greitt, men er like fullt dunkelt i namn som får oss til å forvente topografiske motsetnader i landskapet som ikkje er så lette å oppdage.

Alf Torp har også ein merknad om at mót- (som eigentleg er nomen = substantiv), alt i gno. kjem opp som forstaving, attåt gamle former gegn- (jfr. tysk gegen) og and-. Sistnemnde svarar til adv. ante i latin: “framme, framanfor, føre” om stad og tid og når ante blir brukt som preposisjon: “framanfor (stundom betre omsett med utanfor), framfor, føre”. – Dette vårt sideblikk til latinen er nyttig nok, for fleire lokalitetar med namn på And- har ein slik posisjon (sml. her Forøya utom Klæva mellom Bleik og Andenes, så vel som fleire andre stader i Nordland). Men “framfor” høver langt ifrå i alle And-namntilfelle. I denne namneartikkelen drøftar vi særleg And-namn som har interesse i samband med Anda = Andøya.

Andhólen er ein haug nedst i fjellfoten i Bjørnskinn gnr. 10 i Andøy, utan tvil eit særs gammalt namn. Han er eit motstykke til den lågare Jo-Tommesa-hólen på hi sida Andersåa. Andhólen er rund å sjå til, litt bratt mot Trolldalen i nordaust.  Andhólen  på Dverberg gnr. 27 i Andøy er ein morene i sør-nordretning (vestom Andhóltjønna). Han vender mot Kjerkeraet; der er myr imellom. Vegetasjonen i Andhóltjønna er rik, ikkje berre ender held til der, men òg hegre og svan og skarv, så merkelappen Fugle- kunne høve betre. Set vi fuglelivet i fokus, er det forresten snålt at det heiter Andhóltjønna, ikkje *andtjønna, og der er inga tilsvarande tjønn ved Andhólen i Bjørnskinn. 

Kanskje er namnet meir i klasse med Andholtan i Lenvik og så Andås(en) eit par stader i Nordland. Hovudtemaet tilseier at her skal også nemnast  Andklakkan (Sømna, Lurøy, Tjeldsund, to stader i Vågan), dessutan Andklakken i Gildeskål. Det er i så å seie alle tilfella tale om tvillingholmar eller skjer, og om ordet “klakk” er elles å seie at det ofte står for store og små bergformasjonar nokså flate oppå, men dei har brattare kantar. Unnatak finst, og ikkje alle namn på “klakk” kan vere like gamle, men gjennomgåande finn vi klar formell slektskap med klakk om “brat klippe med vandret overflade, som springer frem av en fjeldskraaning” (Torp, frå Sunnhordland og Ryfylke). 

Andklakkan, også sagt Angklakkan for di uttalen av nd tar farge av k-en som kjem etter, skulle då tyde “klump­ane framfor eller attmed einannan”. Kanskje så, men det lyder ikkje heilt konkret og gir rimeleg grunn til tvil, for om Andklakkan i Lurøy er sagt: “Holmene med sine 3 karakteristiske “pukler” ligger i den gamle seilingsleden mellom to åpne havstykker” (Harry Danielsen, “Hestmannøy” s. 458).

Andklakkan i Lurøy. Foto: Lurøyboka 1987.

Andneset er eit namn som finst i Vefsn og heile tre stader i Øksnes, dvs. i Øksnes er flt. Andnesan like vanleg, og på alle stadene desse passar det med gno. andnes  “framstikkande nes på sida av eller ved munningen på ein fjord”.

Andenes nord på Andøya høyrer ikkje til Andnes-namna, då det er sekundært til øynamnet Anda, merk mellomnorsk form  Andanes. Men med tida er tradisjonell lokal form blitt Andnes med tonelag 2, kort a og palatal n (korrekt i NG 16: 402, rangt i 1997-utgåva av Norsk Stadnamnleksikon). Men leseuttalen Andenes breier seg, med kort a og nd uttalt utan palatal! Her òg bommar 1997-utgåva av Norsk Stad­namnleksikon mens 1976-utgåva refererer rett uttale i begge tilfelle.

Andvegen er ei rundvoren vik (ein bug) på gnr. 62 Sandnes i Gildeskål. Namnet er “grunnordlaust”, for ei vik blir vanlegvis ikkje samanlikna med ein veg: Vi har å gjere med det sms. gno.. andvegi = ondvegi, men ikkje i vanleg litterær tyding “plass i stova der høgsætet var”, eller eigentlegt to slike, husbonden sitt og eit anna midt imot, men meir likt nyn. andveg “inderste Plads” og andveges adv “til den motsatte Side” (Aasen). Observert frå den nærliggande garden Framnes blir vika så avgjort plassen midt imot, likeins sedd frå Sørsjøodden på sjølve garden Sandnes.

Andværbøan sørvest for Andbjørga i Øksnes ligg utanfor Klubbskjæret, fremst mot mykje djupare farvatn. Jf. norrønt andverðr, ondverðr adj. “som er vend imot (noko), som høyrer til det første”. Her liksom i tilfellet Andvegen har vi i utgangspunktet med eit sms. ord på And- å gjere, så det er ikkje andværingar det der er tale om.