Fot, -foten

Mange har ønskt å finne ut kva distriktsnamn som Lofoten og Ofoten eigentleg kjem av, og den som går teoriane kritisk etter i saumane, unngår knapt same slutning som Per Hovda, i det han omtalar emnet i KLNM: «Namnet er utan rimeleg tolking» (1965:sp. 252). Siste ord er vel langtfrå sagt med denne gjennomgåinga heller, men det er lov å tru at ordskiftet kan bli tilført noko nytt.

Norrønt ordtilfang 

Det synest naturleg først å orientere seg om kva for norrøne komposita med same sisteledd som finst i Fritzners ordbok (medrekna tilleggsbindet ved Hødnebø): Knytte til mannakroppen direkte er berre mannsfótr og knés-fótr = 'knésbót, kalfabót' (no kalvbot)! – For seg sjølv står den linne forma bundinfóti, brukt som tilnamn for ein person som fekk spjelka eit lårbein. Med dyrenemningar finst det derimot ei rad samansettingar, oftare nytta som tilnamn enn i eigentleg meining, både i sg. og pl.: fe-fotr (jfr. 'undir fefót'), baulu-fótr ('kufot'), blá-fótr (om reven), fola-fótr, frauða-fætr (dvs 'froskeføter'), geita-fætr, hesta-fætr og hrossa-fætr, hunds-fótr, oxa-fótr, svínfætr og så ulf-fótr. Dette lyder for det meste som klengenamn eller utnamn. Men våre notidsreaksjonar på det kan vi ikkje utan vidare overføre til eit norrønt publikum. Dei såg nok med stor sinnsro på slik 'naturalistisk' nemningsmåte – i alle fall baud livet på problem som var langt større. Dessutan var fornamnet det eigentlege namnet, slik islendingane reknar den dag i dag. 

Lat det elles vere sagt at tilnamn som desse kan vere underfundige: Sam. golle-juolgge 'gullfot' vil eigentleg seie «En, som er bange for at væde sin Fod» (Friis 1887), og golle-gietta 'gullhand' er «En, som er bange for at tage Haand i noget sølet»! Sjå også omtalen av nynorsk kidfot lenger fram.

Elles siktar denne utgreiinga mot tilfelle der 'fot' ikkje lenger skal forståast konkret anatomisk, der det ikkje er tale om levande vesen. Utgangspunkt blir då nærmast «Fod som bærer, tjener til Støtte under den derpaa hvilende Gjenstand» (Fritzner 1886), så som arkar- eller ǫrku-fótr 'kistefot' (jfr. 'Paktens Ark'), brùar-fótr (brupilar), bryggju-fótr  og *kvern-fótr som førsteledd i Kvernfótavagr  (nemnd i BK).

Nynorsk ordtilfang 

Hos Aasen 1873 og Ross 1895 finn vi sms. som t.d. peis-fot, mold-fot eller saur-fot (på plog), og ty-fot eller mar-fot, mor-fot 'brustolpe', 'stillasstøtte'. Sjølv har eg notert lembrufot 'låvebru-fot'. 

Nærmare det mellomalderske står visst geitefot 'vippe', spennreiskap for armbrøst (i setesdalsk, sjå Bø & Djupedal 1964:20). Det er strødde døme. Gno. tilnamn er merkverdig talrike i samanlikning, kanskje av di norrøne sogeskrivarar tok godt vare på den slags personalia? Ei anna sak er om ein maktar å forstå biletbruken som ligg bak alle dei sms. raritetane, jfr. dei to samiske glosane som alt er omtalte: På linje med andre slike tilnamn kunne vi t.d. tenke oss eit gno. *kið-fótr eller *kiðja-fótr  som tilnamn, men det ville ikkje gje meining, med mindre vi på førehand kjente til oppslagsordet kidjafot hos Ross 1895 («kjeafot» i Sunnhordland, «kjeefot» på Agder): «Snottap som hænger ned fra Næsen», velkjent som kidfoten i nordnorsk. Og forklaringa på denne ordbruken skal vere, at når eit kid (kje) kjem til verda, tar det jamnast svært lang tid frå kidfoten viser seg og til heile kidet er kome fram i dagen.

Allmenn bruk av 'fot' i stadnamn 

I namn på landemerke som stikk ut og fram frå eitkvart høgare og større er sisteleddet 'fot' godt kjent; aller først kan vi nemne at Segleimfjellet i Rogaland er kalla Foten i méder (Hovda 1961: 230). På Stadlandet finst det eit fjell Varalden, som fell ut i Varaldfoten, også sagt Valfoten (Hovda og Grønvik 1959: 169). Aller lengst sørvest på Stjerna lik Stjernøya i Finnmark ligg Stjernfoten, medan fiskarar kring Andfjorden tar med i Grytfoten, som er sørkanten av Gryta |'grȳta| lik Grytøya i Troms, frå havet sedd. Ei av «De Syv Søstre» på øya Alsta heiter Grytfoten. Her er primærnamnet usikkert, men i eit rundvore dalsøkk i sørvest har Grytåa utspringet sitt (sjå Rygh 1904:308). 

Trænværingane brukar Lurøyfoten som méd for mange tilrorar (Havnø 1937: 36, o.a.), liksom når andenesværingane på tilroren 'Teisten' tar med i 'Fottinden', som stikk fram unna Teisten på Senja: Jamfør fær. fótur" det nederste af en klippe eller ø" (Jacobsen og Matras 1974:62). Vi tør nok rekne med at grunnordet framleis kan vere produktivt i fiskarane si namnelaging, i dei tilfelle då dei tyr til 'taknamn' (spontanlaga namn). Til same namne-gruppe må vi og rekne Årsteinfoten, som er det låglendte, nordaustre hjørnet av Årsteinen, den halvøya som utgjer ytste sørspissen av Hinnøya (høyrer til Vågan). Det budde folk i Årsteinfoten til for ganske kort tid sidan. Men Årsteinfoten ligg ikkje slik til at han har stort å seie for medtaking.

Vi kan òg notere Foten som namn på ein bade-plass (rettare vel eit lite nes) sør for Fredrikstad, og dessutan på ein bøe like utom Skarstadfjellet i Ofoten, og på det ytste skjeret med Sørøya i Herøy i Nordland: Her kan vi forstå namnet ut frå vanleg seiemåte blant fiskarar, nemleg «nedpå havet» (motsett «oppmed land»). Også på tørt land er det eit kjent grunnord: I Malnes sokn i Vesterålen har eg høyrt dalfoten om overgangen fjellside – dalbotn, synonymt med fjellfoten andre stader – truleg også bergfoten. Vi kan her gjere spranget til Füssen i Sør-Tyskland, som er ein by ved foten av Allgaualpane, og Füssgönheim som vil seie «Gönheim am Fuss der Haardt» (J. Hartig, Kiel, i brev) og til Lullingesfote, Devon i England (Smith 1956).

Jf isl. hlíðar-fótur «det nederste af en Skraaning; Bjærgrod» (S. Blöndal 1920-24). Truleg finst lifot  også som appellativ i norske målføre, men eg kjenner det berre frå stadnamn, ved trikomposita som Bulifoten, Maskelifoten, Mjølifoten, Storlifoten,  alle Andøya, enn vidare Demlifoten og Kulifoten  på Hadseløya og  Ranglifoten (Bø k.)

Denotasjonen 'li' eller 'fjellside' er i andre tilfelle underforstått: Skråmbergfoten er ein kort liten lifot under Skråmbergan på Nøss, Bratt(e)slåkfoten |''bratesla-| el. |''brasla-| ligg nedafor Brattslòka i fjellet på Bø (Andbø), mens Rundfoten mellom Bø og Kobbedalen er ei tungeforma li, avrunda nede av krattskog langs myrkanten. Rånfoten  |'rånn-|   er berre som ein 'dunge' i fjellfoten på Sørmela, under ei såkalt ròna (smeltevassfar ml. liene).

Mange av dei omtalte trikomposita har vore nytta oftare enn det bikompositum som lagar forleddet – vel av di folk hadde fleire gjeremål og ærend i fjellfoten enn oppe i fjellsidene.  Ein kan og merke seg at Rundfoten er ei friare namnelaging enn dei andre, ettersom forleddet her ikkje seier noko om lendet ovanfor.

Isl. túnfótur er det nedste av tún (innmark, heime-jord),  opplyser Þórhallur Vilmundarson (i brev). No kan vi vel gå ut frå at dersom det på ein gard er små høgdeskilnader, vil ein fótur vere naturleg orientert mot eit vassdrag el. ei strand. Så er nok tilfelle på Island – sjå litt lenger fram – men eg tar først med eit namn frå Tjøtta gard på Helgeland: Der ligg Fotåkeren attmed den litle Møllnesdalen (som vel har vore eit vassfar frå Storvatnet), ned-med brakkvasstjørna Osen. I dette tilfellet kunne vi nok forstå namnet som 'åkeren som ligg nedst', bortsett frå at *Åkerfoten burde vore naturlegare då. Men namnet Osen (og Sundet utafor) får meg til å mistenke at Fot- i dette tilfelle like gjerne er 'bekkemunning', sjå seinare omtale. 

I Barðastrandarsýsla på Island finst "to ødegårde (hjáleigur) ved navn Fótur.  Begge ligger nedenfor hovedgården ved kysten. Den.. ... på Barðaströnd, ligger like nedenfor hovedgården ved en voðul (vaðall), men den annen, i Reykhólasveit, ligger ca. 2 km nedenfor hovedgården med en låg myr imellom», opplyser Þ. Vilmundarson.

Det verkar naturleg å oppfatte det første av desse to namna som ein 'túnfótur'. I det andre tilfellet er det noko meir nærliggande å minne om dei gno. komposita *mýr-fótr og *mosa-fótr som enkelte stadnamn ber bod om (sjå seinare). Vi skal hugse at mosi m. i tydinga 'myr' ikkje berre er kjend frå dansk, men også frå somme norske målføre.

Omgrepet 'dyrefot' i stadnamn

Folafótur som stadnamn på Island er drøfta av Þórhallur Vilmundarson (1983:73), som jamfører med Folafoten fleire stader langs norskekysten, såleis både i Sogn, på Nordmøre og i Trøndelag, endeleg også «Følfoten, hólmar og sker meðfram Norðurlandsleið og ì Lófót.» Han siterer også Svale Solheim: «Namnegruppa peikar ut lokalitetar som ligg på viktige, kritiske eller farlege punkt i leiene, punkt der det galdt om for ferdemannen å ha augo med seg og ikkje koma på 'ville vegar', eller ta seg godt i vare for ikkje å renna borti grunnar, fluder og skjer og setja på spel skute, last og – på utsette stader og i dårleg ver – livet» (1947:6). Det er folen sitt lag å slå om du ikkje aktar deg, kjem Solheim inn på, og tenker seg tydelegvis Fola- og Følfoten brukt i overført tyding i namn på farlege stader. Blant desse må vel òg reknast ein grunne Følfoten sørom Sandvær i Sømna: Ikkje langt ifrå ligg grunnen Svartoksen, som har namn henta frå frå same tydingssfære.

Men no er det aktuelle grunnordet tvitydig å sjå til: a) foli m. 'føl av hankjønn' (Fritzner 1972). b) foli m. (gjerne skrive fóli og fuli) 'tjuvgods', eigentleg 'det som er skjult', til fela v. Vilmundarson – som viser til kva som før er skrive om norske stadnamn som Fåle, Fyllingen og Fosen – tenker seg *Foli i tyding b), som eit opphavleg nemne også for blindskjer og andre løynde (el. skal vi seie løynske?) stader – i somme tilfelle omlaga og omtydd til "Folafot". 

Ei slik forståing av stadnamna Fola- og Følfoten er uproblematisk – så lenge dei er knytte til grunnar. For holmar o.l. som ikkje er overflødde læt det litt meir tvilsamt. Men vurderinga kan bli vanskeleg: Følfoten er eit noko høgt og langvore skjer sørvest for Ballstad i Lofoten, med nokså bratte sider, men forma er slik at ein på flo sjø berre ser (nedste del av) følfoten om lag ned til hovskjegget, men på fjæra kjem den attoverbøygde 'litle hoven til syne', opplyser Jan Sund (1978) etter ein 90 år gammal heimelsmann, som føyer til at sjølve Følfoten ikkje var farleg, men derimot ei flu like attmed. – Om Stor- og Litle-Følfoten i Vågan heiter det at dei er ganske like, sedde frå leia (Sedolfsen 1973), og at dei kvar for seg kan minne om ein følfot – endå begge er kløfta!

Kuskankan heiter nokre grunnar like utom Tinden i Øksnes i Vesterålen, farlege for ferdsla så snart han er noko åt veret. Det merkelege i det tilfellet er at det også heiter Kufótan |''kūfōtan| om dei same grunnane, nærmast som i tale til småbarn. Dette har eg høyrt sjølv, men også fått sanna av lokalkjende, sjølv om kartforma Kuskankan er den vanlegaste. – Her er det klart at det for fiskarane må ha vore knytt ein konnotasjon 'farlig stad' til 'kufot' = 'kuskank' som kompositum, begge i pl.: Beinveges samanlikning er lite sannsynleg her, så er også eit fritt varierande etterledd. Kufotan skal ha med den krokute farleia å gjere, fiskarane må kroke seg fram - slik kyrne gjer i ei bratt fjellside!

Særmerkt er også fjellnamnet Svinfoten |"svīn-| nordst på Hinnøya, på grensa mellom Andøy og Kvæfjord, nær grenda Kinn. Svinfoten er namnet på kartet, men daglegnamn no skal vere Storrapa |''stōrāpa|. Noko viktig médfjell er ikkje dette. Rett nok er der ein heimetilror Føten' for Kinn – Lovika der dei médar mot Svinfoten, det gjorde dei også på Nøss-havet, men kalla då fjellet Storbjørnen,  eit namn også kjent i Bjørnskinn grend.  Er kanskje eigentleg *Storbjørgen'.  Méd-tradisjon elles finst det lite av.

No er det svært lausmyldt øvst i Svinfoten, fjellet er særmerkt ved at der ryr ut gråleg-kvit kvarts, er mest som snø. Elles har fjellet temmeleg avrunda profil på fråstand, jf. 'Storbjørnen', og det er uråd å forstå kva som kan vere 'foten', bokstavleg tolka. 

Eit par utgamle talemåtar gjer ikkje tolkinga noko enklare: I Bø minnest enkelte enno det figurlege 'bere svinfot': dvs. makte lite, og derfor utføre eit arbeid i mange vendingar, få lite utretta. – Dette rører ved gno. svínfætr pl. «ringe Personer», kjent frå eit sitat: 'þeir sem nu bera tignarnǫfn [heiders-namn], mega at rettu svinfœtr kallast hjå hinum fyrrum hǫfdingjum» (Fritzner 1896). Talemåtane og sitatet synest begge å ha med ineffektivitet å gjere. At grisen går med noko korte, trippande steg?  – det lyder nokså søkt – men ein som veit om uttrykket er sikker i si sak: Det er fullt av små  bein i ein svinfot! Innlysande rett kan forklaringa ikkje kallast, men det gir likevel rimeleg meining både om eit fjell der det jamt går ras (jf namnet Storrapa) så vel som i dei omtalte uttrykka.

Vassdrag har og sin 'anatomi' 

Eit kompositum vasshovud finst i fleire nordnorske gardsnamn, enten nytta i denne forma eller også ved at '-hovud' er føydd til eit nærmare spesifisert vatn-namn, t.d. Ømmer-vass-hovud, altså «til at betegne Elvens Udløb af Vandet» (Rygh 1905:54). Realt svarar dette til samisk jokka-oai've (også johko-, joga- 'elvehovud', «en elvs utlop av en innsjo» (Qvigstad 1944:39, nr. 435). Sisteleddet -oai've er og forklart som «øverste del av et stryk; den del av en elv, som er like ovenfor et fossefall (også brukt om landet der), egl. hode» ( 1944:54, nr. 666). 

Vel så vanleg i samisk nemningsbruk er like fullt avleiinga oaivoš «elvs utlop av innsjø, utfallsos» (1944:54-55, nr 667), og her kan ein (mykje gode om einannan, ser det ut til, nytte komposita som jaw're-oaivoš, joga-, juho- oaivoš. Friis 1887 har berre oppslagsforma oaivuš «en Elvs Udlobssted, hvor den tager sin Begyndelse». Det er presisert nærmare under eit anna oppslagsord (som er non-anatomisk), jokka-giera «Flveudspring, første Begyndelse (naar den ei kommer fra lndsø)» – jfr. lulesam. jåkkågiera «den förste början til en bäck, älv» (Korhonen 1979). Altså er det berre elvar som kjem frå vatn (innsjøar) som har oai've el. oaivuš  'hovud'. 

Når 'hovudet' på eit vatn (jaw're) er fremste delen, 'utfallsosen' (som i no. og sv. stadnamn) medan det på ei elv er øvste delen, er det lett å forstå at ein kan bruke jaw're- og jokka-oaivuš utan stor tydingskilnad.

l skotske stadnamn er ein liknande bruk av gælisk ceann 'hovud', lokativ cinn, velkjend frå angliserte former td Kinloch, Kinlochbervie, Kinlochleven «at the head of Loch Leven», Kinlochrannok, osv. Men Kin lik cinn er òg nytta svært ofte om øvste delen av ei elv. Vidare er det òg interessant at lat. caput  tyder bl.a. 'oppkome, kjelde' (Steinnes og Vandvik 1965). Tysk og engelsk blir omtalt litt seinare. 

Når det gjeld sam. oaivuš og oai've nytta om det øvste av eit stryk eller fossefall, skal vi dertil merke oss at oai've vel så ofte som no. hovud (og som lat. caput) blir nytta i allmenn tyding 'det øvste av eitkvart', såleis t.d. čacce-oai've, norsk 'vasslokket, vasskorpa'. – Interessant er også det anatomiske forleddet t i oal'ge-jokka 'bielv' (nr. 435), til oal'ge 'skulder'.

'Vasshovud' er nemnt innleiingsvis. Det finst som gardsnamn i Salangen, (på) |'vasøu| og i Vefsn. |''vasshȫve|. Same uttale har òg Vasshovudet ved Unkervatnet i Hattfjelldalen: Der var det også ei turisthytte som dei norske kalla Luspen, eigentleg sam. lus'pe, svensk 'forshuvud': «där en älv  rinner ut ur en sjö» (Korhonen 1979). Jf òg Fosshovudet i Klæbu (Rygh 1898:58) og Laksforshovud i Grane, før Vefsn (Rygh 1905: 68). Det er altså sekundært når Rygh seier at dette er «'Navne paa Gaarde, som ligger ovenfor en Fos» (Rygh 1911:54).

Ortnamnsarkivet i Uppsala har velvillig late meg få registr.-kopiar som viser at Forshuvud(et) også finst eit par stader i Jämtlands og i Kopparbergs län. Forshuvud(et) i Judalsälven i Ragunda sokn i Jämtland utgjorde «det översta fallet i Krånges-forsen» og Forshuvud i Venjans sokn i Kopparberg er tilsvarande «det ställe i Vanån, där Landbofors börjar». 

Eit liknande kompositum er Strömhuvudet, særleg utbreidd i Jämtland: I Lillhärdals sokn er namnet såleis knytt 1il «den del av Härjån, där densamma börjar forsa nedanfor Orrmosjön», eller i ei anna oppskrift: «strömmen börjar där». Yngre preg har namnet Kanalenshuvud om ein dam (demning) i Tröogs hd. i Uppland, i ei litterær kjelde frå 1741.   Så langt om 'hovud' som hydronymikon. 

Det naturlege motstykket skulle bli sam. juol'ge 'fot, bein, og iflg. Friis 1887 tyder avleiinga juolguš   nettopp «en Elvs Udløbssted i Søen». Merkeleg nok finst ikkje denne opplysninga i noka anna samisk ordbok, etter det Thor Frette kjente til. Det gir oss likevel ingen grunn til å drage ho i tvil. Qvigstad har ikkje noko tilsvarande stadnamn heller.

Atter noko langhenta, men likevel relevant er det å samanlikne med skotsk waterfuit «river mouth» (Grahum 1978), då med forleddet i vanleg skotsk tyding, 'elv'. No er det så at ein av historisk årsak svært ofte finn piktisk aber og gælisk inver 'elve-os' i skotske stadnamn. Blant dei engelsktalande (som dei aller fleste skottar er no) er stadnamn-elementet 'waterfuit', 'waterfoot' likevel velkjent, især om bustader ved elvemunning, komposita som Blackwaterfoot finst og. 

Endå vanlegare er -foot i same tyding, med eit elvenamn til utmerking: Elvanfoot, Caddonfoot, Lendanfoot. Friare namnelagingar er det mange av, då ikkje berre t.d. Lochfoot, men òg Bankfoot, Croftfoot, Glendfoot, Greenfoot, Townfoot og fl.  I gælisk namnetradisjon der utmerkingsleddet står sist ser derimot ikkje cas 'fot' ut til å vere kjent frå hydronymika, derimot det non-anatomiske bun,  t.d. Bunawe (Argyll).

l den engelskspråklege tradisjonen i Skottland er -head om øvste delen av ei elv, el. eit vasshovud, endå meir vanleg enn -foot og (-)waterfoot, i tydinga «at the bottom or downstream». I så måte opplysande er namnerekka Burnhead, Burnfoot, Burnmouth, til skotsk burn: 'bekk'. Særleg dei to første er frekvente namn; dertil kjem trikomposita som t.d. Byreburnfoot.

For oss norske er det interessant nok å jf Burnfoot 'bekke-os' med angliseringa av gno. bekkr  som har skjedd i Beckfoot (Nicolaisen 1976:100). Denne siste namneforma vågar eg også å jamføre med eit svensk motstykke, endå det reale ikkje er heilt klarlagt: I Nederkalix sokn finst det i Ytterbyn eit stadnamn Bäckhuvudet «forhöjning vid en bäck», eller «högre område där en bäck förut rann ut i Infjärden» (oppteikna 1948 av Anna Rönnquist). Det verkar uvisst om 'huvud' her denoterer vass-draget eller kollen attmed, primært; oppskrivaren rekna truleg med det siste. 

I Lancashire i England er Waterhead «at the upper end of Coniston Water», då visstnok om kolle el.l. Veldokumentert er i alle fall head, gleng. hēafod, i tydinga «the source of a river», især der eit elve-namn er forledd: Coverhead, Ribblehead, Swines-head, Urehead (Smith 1956:236). I ordbøkene finn vi no også appellativa fountainhead, springhead, wellhead, som kan sjåast som yngre tautologiar. – Ein tilsvarande bruk av haupt i tyske stadnamn frå mellomalderen er også påvist (Schröder 1924, 1926).
Som ein parallell til namne-paret Bäckhuvudet - Beckfoot kan vi også samanlikne eng. wellhead  med naturnamnet Vildfod frå Sydslesvig, der forleddet truleg svarar til riksdansk væld  'kjelde'. (DS 5:141). Dessverre er det ikkje opplyst kva slags lokalitet Vildfod er, sjølv om det heiter at «sidste led er Substantivet Fod, her vel om en Krog af en Mosestrækning eller lignende ... )». 

At 'hovud' og 'fot' kan gjelde den øvste, respektive nedste delen av ei myrstrekning er ingen tvil om: I Oberbayern finst Mooshappen, før Mooshaupten  (Schröder 1924:113), liksom Vågslid (1960) nemner Trandlemyrfoten frå Aust-Agder og det historiske Mosafotenn på landskilet mellom Noreg og Gautland – av Erik Noreen identifisert som «den sydligaste utloparen av Tronemosse på gränsen mellan Sundals och Valbo hrd.» (1919: 155). 

Fótur i Reykhó1asveit er alt nemnd, men *vældfod  peikar i noko anna lei, ikkje berre jf med t.d. geng. Wulfwælles heafod (Schrøder 1924:117), men også med gno. vella f i poetisk tyding 'elv' så vel som i norske elvenamn (NE67) – og dertil med nyno. vell, vill n. 'kjelde' (Aasen og Ross, frå Vestagder). Variantar i gleng. er wælla, wella o.l. (Smith 1956).

Danmarks Stednavne(5:141) viser for sin del berre til -fot(en) som sisteledd i namn på fjordar og på vikar i norske innsjøar. Oluf Rygh tok alt i 'Norske Fjordnavne'  med Foten som namn på ei vik i inn-sjøen Øyingen i Stod i Innherad (1896:32), usagt om det fell ut noko vassfar på den staden.

Garden Forfot (nedre) i Åfjord i Sør-Trøndelag ligg etter ØK å dømme som ein verkeleg 'fot' i lendet ved eit ganske djupt bekkefar, Rottabekken, som fell ut i Stordalselva. Her blir førsteleddet tvitydig, då det også kan vere gno.- nyno. for' (naturleg) renne', 'veit' o.l. – Tjørna Forfoten i eit myrsøkk nær Rottjern – Trangen har avrenn til Børtervanna i Enebakk er også vanskelegare å vurdere m.o.t. namnetype. Så har ein informant opplyst at nokre småvatn, som utgjer eit lite nedslag til Holmevatn i Uvdal i Buskerud, ber namnet Tverrfoten. Desse fire namna ser nokså uvisse ut, jf med bruken av foot i engelsk og skotsk.

No finst det andre, som etterlet langt mindre tvil: Først Indrebø (1828:161) og seinare Vågslid fortel at ei grein av Revåa frå Revsjøane i Vestre Gaus-dal heiter Revåfoten. Her opplyser Alv G. Nordal Muri at det er nedste delen av åa som heiter så, altså osen i Dokkvatnet. Namnet blir og nytta om landskapet nærmast osen. – Bremafoten, elveløp mellom Lakjen og Kagelitjern (Bjørnesfjorden) i Nordmannslågen på østre Hardangervidda» er nemnd i Gyldendals Store Konversasjosleksikon l (3. utg., 1972). Det var Tom Schmidt ved Institutt for namnegransking som gjorde meg merksam på namnet, og Botolv Helleland kunne opplyse at Bremafoten ligg om lag midt i Bremafotelvi, som renn frå Lakjen og over fylkesgrensa ned til Kage-litjern. Høgdeskilnaden kan vel vere eit par titals meter, og denne renn elva stort sett av seg nett i stryket Bremafoten. Utt. er både |brɛ:ma-| med open e og |brema-| med trong e. Helleland reknar med at det første for å vere eldst, og at forleddet mest truleg er brim n. 'brenning, brott'.  Vi kan då sjå på Bremafoten som utfallsos for Nordmanns-lågen i Bjørnesfjorden, plent som Revåfoten er det for Revåa – Revåsjøane i Dokkvatnet. Særmerket for desse namna, samanlikna med dei følgjande, er at vi her har med innlandsvassdrag i gjere.

Ålfoten er ei tettgrend i Bremanger og ligg på eit delta der Myklebustelva fell ut: Ho går i eit 50-60 m langt stryk i høgde med Følshammaren, og kan som andre vassfar vere litt gøyven visse tider på året. Likevel treng vi ikkje ut frå skriveforma (i) «Olmfota» c 1360 føresette eit individualiserande elvenamn *Olm eller *Olma (til gno. olmr adj. 'vill, rasande'), for eit elvenamn Olma finst fleire stader i landet, kanskje også *Ylma : I gleng. finst ei rad namn på wælm, welm, wielm,  wylm  'a spring, the source of a stream' (Smith 1956) – merk dessutan komposita som ǣwel| og ǣwelm, til geng. ēa 'å, elv'. 

Namnet Ålfoten må tidleg ha kome til òg å gjelde fjordarmen der deltaet er (sjå omtalen av Lofoten, når det gjeld linn form -fóti).

Åmelfoten i Volda ligg på flata der Åmelfotelva renn ut i Dalsfjorden. Iflg. NoSt har Sophus Bugge tolka førsteleddet som gno. *Hǫmull- tilsvarande nyno. humul m 'hard jord med småstein, fast jord'. – Åmæla som opphavleg namn på Åmelfotelva står på somme kart, men er sagt meg å vere ein konstruksjon frå notida.

Namn som Bremafoten, Revåfoten, Ålfoten, Åmel-foten jamførte med nemningsbruken i skotsk og engelsk gjer det sannsynleg at -fótr m har vore i  bruk som synonym til -óss m og -munnr|-muðr   og -mynni/-minni n; kanskje var-kjaptr|- kjǫptr m òg nytta såleis -jfr. nordno. 'bekke-' og 'elve-kjeft'. 

Ja, namn som Revåfoten og Ofoten (sjå seinare) gjer at vi òg ser for oss eit kompositum *árfótr m   parallelt med t.d. áróss, elvaróss, lækjar-óss, o.l. Bruken av namna Revåfoten, Ålfoten, Åmelfoten viser òg greitt nok at slike namn også kan gjelde landskapet ved elvekjeften, tilsvarande dei tilfelle der os og minne (mynne) er sisteledd. For gleng. -fot som sisteledd gjeld: «used especially of land at the mouth of a stream» (Smith 1956: 185). Frå Cumberland blir nemnt døme som Beckfoot og ('minor names') Cumel-keldfot, frå Devon også Ocbrokesfoten, d.e. ved elva Obrook, sml gleng. bróc 'bekk'. Derimot primær-tydinga i skotsk foot, fuit 'elvemunning'. 

Skulle vi slumpe til å finne 'fot' nytta om flatt land-skap, meir allment, ville ikkje det vere noka over-raskande tydingsutvikling, aller minst dersom det gjaldt flatvorne landtunger eller oddar som likna noko på ei øyr (eit delta). På hi sida er det like god grunn til å forvente meir utvida bruk av 'fot' som hydronymikon, på det vis at det ikkje berre gjeld elvemynnet, men òg vika, bukta eller fjord(arm)en der elva fell ut, for så i eit eventuelt siste stadium å bli nytta om 'vik', o.l. meir allment, utan at noko vassdrag ender der. Det er litt meir enn teori: Jf t. d. os m. «ogsaa brugt om Fjordmundinger, Indløb fra Havet og lignende Situationer» (Rygh 1898: 69) og vidare å = o f. i den særlege tydinga «en lang, smal og grund Vig, som gaar ind fra en Flod eller, sjeldnere Indsø» (Ross 1895 frå Østfold).

Når samisk nyttar t.d. oai've 'hovud' som hydrony-mikon, er det klart figurleg. I Lyngen vil såleis àja-oai've seie «et opkommes utspring» (Qvigstad 1944:7, nr. 15). Venteleg fell det ingen inn at kjelda liknar hovudet på eit dyr eller menneske ? Er sant nok sett på spissen, men i utgangspunktet må vi vere like nøktern og ikkje forvente noko anatomisk likskap der vi har å gjere med -fot(en) som siste-ledd i namn på tjørner og vatn, vikar og fjordar, el. øyar og skjer, ikkje eingong der forleddet er (eller liknar på) ord for levande skapningar.

M.o.t. det salte element, kunne ein nok også tenke seg fjordar, sund og havstykke med ein figurleg 'anatomi' som svara nokolunde til den ein kjenner frå vassdrag: Vi har i det minste 'fjordarm', og gno. 'utarmar úthafsins' (Fritzner), men fjordar er knapt oppfatta som 'føter' av havet, ettersom det blant fiskarane heiter 'oppmed land' ('opp-med' adv.) og 'nedpå havet' ('ned-på' adv. = ut-på).

Det er no på tide å sjå nærmare på gardsnamnet (i) Olfoten |"ołfōD˜n| på Dønna – rettare sagt (på) |dȫn~n|. På 1500-talet heiter det 'Vlffoden' (NRJ III: 181) og 'Vlfott' (1567), men frå 1610 og utetter får vi det kompliserande førsteleddet 'Vgel(l)-', 'Ugel-'. Ei saumfaring av leidangslister, skattemanntal o.l. på mikrofilm har etter kvart overtydd meg om at dette er 'fantom-former': Skrivarane rotar nemleg atter og atter i hop Ugelfor(en) i Vefsn og Olfoten i Herøy (no Dønna) Uttalerett heiter Vefsn-garden Ukkelfora |"ukełfå:ṇ~ṇ|, dat. (i) |''ukkełfå:rä||. Vi kan merke oss at garden i Vefsn heiter «Ugelfod» i 1/2-pundsleidangen 1624-1625, likeins i leidangs- og leiglendingslista 1626, ja for leidangen 1626-1627 er namneformene for Vefsn og Herøy bytta mesta fullstendig om! For Vefsn sin del heiter det i endå, i leiglendingslista 1644 – 1645, 'Ugel-', 'Uggelfotten'. Liknande former går igjen heilt fram til 1650. For Herøy – no Dønna – fannst det omvendt 'Ugelford' (]eigl.) og 'Ugelfuor' (full-lønsdrengar) året 1624. Året etter var det framleis 'Ugelford' (leigl.), men 'Ugelfoed' (full-lønsdr.) 1626 derimot 'Ugelfod' for leiglendingane, mot 'Ugelforen' for husmennene! Og dette virvaret for garden på Dønna heldt etter mine notat fram til 1633 – 1634.   

Skriveformene for Olfoten og Ukkelfora tilsvarande illustrerer avskriftmekanikken i rekneskapslistene på ein framifrå måte. Jf med 1500-talsformene og notidsuttalen er dei derimot uinteressante.  

Eit elvenamn *Ugla har sannsynlegvis vore til (NE 283), og detville nok lett misse g i nyare uttale, t.d. som førsteledd i eit kompositum *Uglufótr, Aasen 1873 har faktisk oppslagsform ula f. Men på Dønna heiter det stadig |''uglæ|, så vi vil våge å «lata den fuglen fljuga». Vil vi plent ha førsteleddet til å vere eit ord for ein levande skapning, verkar det gno. *ulf-fótr meir sannsynleg, ut frå 1500-talsformene og notidsuttalen (sjå likevel lenger fram).

Særs interessante er desse opplysningane (utan forfattarnamn) i Vesterålens Avis 14. september 1926: « ... Olfotvandet, eller rettere sagt -vandene (der er nemlig 3 vand av dette navn indenfor hverandre) strækker sig fra yttersiden av Dønna antagelig ca. 5 à 6 km indover øen. Alle vandene ligger lavt, så lavt at sjøen ialfald på springflo går op i det inderste vand. Jeg har for endel år siden fisket flere gange i del inderste Olfotvand og blev ikke lidet forundret da jeg på min første tur fik en flyndre på stang, samtidig som etpar av mine venner stod på et nes længere nede i vandet og hadde sin fulde hyre med at dra ind sei på størr-else som middelsei. - Avvekslende fik vi desuten ørret, røer og ål, m.a.o. et indholdsrikt vand. Næste gang jeg var i det samme vand rodde jeg med sluk, da der efter sigende skulde være stor ørret i vandet. Jeg fik et voldsomt nap, håven var parat og jeg glædet mig til å ta ind en pen ørret, men skjønte straks der var ugler i mosen. Fisken fulgte villig med og lignet forsåvidt ingen ørret, og efter en stunds haling stod snøret ret tilbunds. Op av vandet kom omsider hodet på en torsk på størr-else som en veritabel lofotskrei. Antaglig var over-raskelsen like stor på begge sider av båtripen, for med det samme torsken så min overraskelse gik den sin vei, og glad var jeg, for det var ikke egent-lig torsk jeg fisket efter. 

Vandet er ialfald i overflaten ikke brakt (vi drak av det og brukte det til kaffevand), men rimeligvis står der sjøvand på bunden, siden både torsk, sei og flyndre lever der».

Berre ei av opplysningane er ikkje heilt korrekt: Det øvste av tre vatn, kalla Hillsetvatnet etter garden attmed, inneheld berre ferskvatn og dei fiskeslag som ein forventar å finne der. I det 15-16 m djupe Mellomvatnet er det derimot brakt vatn, endå der 'legg seg' (is) tidleg på hausten. Størst innslag av saltvatn er i Nervatnet, som er 56 famner på det djupaste og fell ut i Høla |'hø:łä|.

Garden Olfoten ligg i øvste enden eller skal vi seie botnen av Nervatnet, så å seie på eidet ml. dei to nedste vatna, eit område visstnok kalla Duken og venteleg flatt. Attmed garden renn Olfotbekken. tidlegare ein god gytebekk, men no øydelagd av vegvesenet, seier heimelsmannen. 

Olfot-vassdraget skal etter munnlege utsegner ha vore høgt verdsett og skattlagt frå gammalt. Parallelt med hovudvassdraget og bak åsdraget Gylta nordaust for Olfoen gard renn elva 'Gaanga' (skrive så på gradteigskarta). Ho var eingong rik på sjø-aure. Elva fell ut i Øyvågen, berre skild frå Høla med eit nes. – Ho buktar i tallause svingar, og etter uttalen l'gåᶇᶇä| å dømme har det meir for seg å skrive namnet som Gonna (dialektisk) eller Gorna (normalisert), til gno. * gǫrn f. 'tarm'. Altså eit samanlikningsnamn.

Som før nemnt har dei brukt å ta mange slag sjø-fisk i vassdraget, deriblant ål. – Men gardsnamnet har likevel anna opphav: Her går ei utprega renne, eit lågt smalt dalføre om ein vil, tvers over Dønna frå Dalsvågen til Skagafjorden. Førsteleddet kan såleis vere gno. áll m. 'djup renne; straumrenne' (jf 'straumrenna' blant nordlandsfiskarar også: sjølve rørsla), 'havstraum', dessutan også 'rand, stripe' (Heggstad 1963 o.fl.). Det siste minner om noko O. Rygh nemner om nettopp áll: « I Stedsnavne ofte ikke til at skille fra det vistnok beslægtede Ord ål, ól f, der nu betyder en Rem af Læder (1898:41). Så vi kan nok samanlikne gardsnamnet Olfoten ikkje berre med gardsnamnet Ol i Stod, men også med Olåa i Tolga og Olvatnet i Bjørnør (NE 178).

Av det som er sagt vil framgå at det er vanskeleg å skilje skarpt mellom 'dalføret' og vassfaret der (med den havstraumen som må ha gått langt oppigjennom frå gammalt av), men slik garden Olfoten ligg, er det rimelegast å tolke sisteleddet som ei nemning for den nedste del av vassfaret eller *óla, *ålen.

Ofoten O. Rygh er m .a. inne på spørsmålet om sterk – linn form av namnet Ofoten: «Paa disse ældre Steder, hvor Navnet forekommer, er der en Vaklen mellem to Former, Ofóti og Ofótr. Ganske det samme er Tilfælde med de gamle Former af det beslægtede Navn Lofoten. l Sn. Edda opføres Ofoti blandt Fjordnavne, og dette er vel Navnets opr. Betydning, medens det senere er gaaet over til Landskabsnavn, idet Fjorden har faaet et med -fjǫrðr sms. Navn» (1905:296). Meir kategorisk i det formelle er Sofus Bugge som tenkjer seg at «den rette Form af Fjordnavnet er Ofóti, som de ældste og bedste Kilder har. Ogsaa det andet Fjordnavn, hvis sidste Led er analogt med dette, Aalfoten i Nordfjord har svag Form, i Olmfóta» (Rygh 1905: 410).

Aslak Bolt nemner gardane Balsnes, Arnes, Råna, Djupvika, Kjelde, Liland, Barøya og Vidrek – litt på slump. Sistnemnde ligg inst mot sidefjorden Skjomen  – merk Skjomgrunnen like utom garden – mens Berøy = Barøya er ytst i Ofotfjorden, som dei no reknar derifrå og til Narvik. Kanskje var alt innom Vidrek finnefjordar på 1400-talet, stort sett? Alle dei gardar som står under samanfatninga 'i Ofot', 'i Oofot' i margen hos AB, ligg (med unnatak for Barøya og Liland) kring sidefjorden Ballangen eller rettare Balangen |'ballaᶇen|, no |"ballaŋen|, slik S. Bugge skreiv (Rygh 1905:410). Jf «Bal-» som variant i 1567, vidare så i 1610, 1612, 1647 og J723. Jf også Malangen, Salangen, Gratangen, Lavangen,  alle med kort a i førsteleddet.

AB har «af Bagangersnese» for Balsnes |balsnes|. Sophus Bugge tenkte på dissimilasjon Bagangr> * Baðangr> Balangr, med førsteforma som avlydd form til bågr adj. «hinderlig, vanskelig» (loc. cit.). Her gjekk så E. Vågslid vidare, med *Baga-angr> Baganger«til eit eldre fjordnamn *Bagi ... bægin fjord ... av di han er svært landgrunn på båe sidor og særleg i inste enden» (Vågslid 1960:28). 

Fjorden er like farande som mange andre, eit slikt pejorativt namn er lite sannsynleg. Derimot er det mange sandryggar langs Ballangen, særleg på Balsnes, og namn og nemningsbruk kring i landet viser at *baðr m., *bað n har vore ofte nytta om denslags formasjonar (Hoel 1985:18, Myrvang 1982: 95). Ein kjenner frå Borge i Lofoten ein lydvokster *baðr m > bag m, jf slað n > slag n, like eins slóð > slog. Ei utvikling* Baðangr> Bagangr> Balangr er av slike grunnar meir sannsynleg.

No er Balsnes skiftesvis skrive «Bals-» og «Balles-», «Ballis-» på 1500- og 1600-talet, endå notidsuttale Bals- med tonem l lite høver med eit fjordnamn *Balir: Jfr. likevel samisk Bàllag eller Bàlak (Qvig-stad 1893: 100 og 1938:206) med gno. bali m. 'jamn bakke frammed stranda' – og med Balangen, eit fjellvatn i Hedenstad i Buskerud (lndrebø 1924) – også der sett saman med bali m. Balangen heiter også ei sandbukt ute på Tjeldøya i Ofoten, fortel bygdebokforfattar Magnus Pettersen.

Tonelaget kan derimot gå saman med *balr m. = bali, eller med *baðall > *Baðalsnes, jfr. *beðill m. (Hoel 1985:22). Merk at dei to siste formene kunne gje *Baðla-angr> Balangen. Valet mellom *baðr, *baðr eller *baðall | beðill er derfor ikkje så enkelt!

Skriveforma 'i O(o)fot' i AB viser (liksom elles der vi har eit samanfatningsteikn) kva område gardane låg i. Enten er brukt fjordungsnamn «i Myndo» f., «i Herøy» f., «i Nesna» f. Eller i staden sokne-namn: «i Vika» s., «i Brunøy» s., «i Bodina» s., «i Steiga» s., «i Lodengia» s. Endeleg fjordnamn og: «i Vefsne», «j Harme». «i Salta», «i Bedianom», «i Tieldasundom», «i O(o)fot». – Litt for seg sjølv står namneformene «i Salftadal» og «i Hamarøy», ettersom dei visst er nytta reint geografisk, ikkje administrativt.

Systematikken i AB er klar nok: Der bygdelaget er omtalt administrativt, er fjordungs- eller sokne-namnet nytta – alternativt eit ikkje-administrativt områdenamn, oftast eit fjordnamn som ein stort sett brukar likeins den dag i dag. Når Ofot i AB  femner om Barøya og Liland, som no, må Ofoten alt den gongen ha vore fjord- og bygdenamn. Det heiter forresten 'på Ofoten' sjøverts den dag i dag, alternativt 'på Fjorden'. – Eit eige bygdenamn ófót f. slik Vågslid opererer med (op.cit.) er hypo-tetisk og unødvendig (den grammatiske sida av saka er drøfta i samband med Lofoten, seinare). Andre kjelder enn AB har berre linne variantar av fjordnamnet, «um Ofota», «Ofotafiörðr», «Ófóti» og «ur Ofotans firði» (Rygh 1905:296), og det er svært tvilsamt å tale om avleiingar slik Vågslid gjer. Det skin tydelegvis òg linn gno. form igjennom i sam. Ofüohttà, Ofuot'ta  (Qvigstad 1893:250, 1935:7).

E. Vågslids grunnlag for ei særskild hokjønnsform -*fót er avlydsrekka til det sterke gno. verbet feta- fet- fat/fátum 'finne fram, finne veg, el. lei'. Vågslid vil ha pp *fotinn, men *fetinn vel er det regelrette? Her er det ikkje lett å godta resonnementet hans. På hi sida trur eg nok han har rett i at førsteleddet i Ofoten er gno. ó = a f. 'å, elv'. Her kan fjorden ha fått namn av dei mange vassdraga der han er på det trongaste, nemleg mellom Kjelde i sør (med bl.a. Kjeldeelva), og i nord Tårstad, der sjøen på store flør enno går langt opp i Tårstadosen mot Lavangsvatnet, og i sistnemnde fell den fiskerike Nautåa ut (vel til gno. naut f. = nautn f. 'nøyting, bruk'). Men tenker vi såleis, kan andre vassdrag òg ha verka med til namnelaginga, som Storelva ved Myklebostad på Tjeldøya, Kjerkevatnet med Stunesosen nær Evenes kyrkjestad, vassdraget i Råna | 'rå:na| og kanskje endå fleire. AB er her den beste heimel, med vendingar som «af Ranafisket er b(ygt) landzlut», «af Keldo ........ er til fiske a», «af Lidalande liger til selueide oc fiske».

Likevel, eitt topografisk utgangspunkt for fjord- og bygdenamnet er så klart meir tilfredsstillande enn ein 'multippel' forklaringsmodell, så E. Vågslid gjer rett i å konsentrere seg om det store vassdraget som fell ut mellom gardane Balsnes og Bø, inna-for det området der vi finn fleirtalet av gardane som AB plasserer «i Ofot»:  Det samlar seg 3-4 bekkar i Mørkhola like innom botnen av Ballangen, nemleg Mørkholelva, Botnelva, Kvanntoelva og Nøkkelelva (tvillaust <*Mikil- slik Vågslid meiner). Det skjer i Suorra, d.e. samisk suorre  'forgreining'; så renn Djupåa vidare gjennom myrstrekningar ut i Alfavatnet, tidlegare også kalla Svanvatnet.  På kartet står «Alfan-»; no står denne forma sterkt i talemålet og, etter regressiv fjernassimilasjon? I Alfavatnet fell òg Stria |'stri:a| og Tørstarbrynnen   ut, merk òg vassdraget el. blautmyra Langeblå i jf med isl. blå f. 'blautmyr' og blå v. 'fløyme utover'.

Frå Alfavatnet fell Åa ut i Saltvatnet, ved Balsnes. Det har avlaup til fjorden gjennom Storelva  som  var fiskerik før. Vassdraget har høg nok alder: I Mørkhola er funnen beingrinda av ein kval, med alderen radiologisk fastsett til 9000 år ± 100.

Mellom den nedste delen av hovudvassdraget og fjorden Ballangen finst òg eit mindre vassdrag, på gamle kart kalla Husvatnet, langvore men no for det meste attgrodd. Sjøen har gått opp der no og då i manns minne, og fram til 1920-åra fiska dei kjøe der. – Kartet viser tydeleg nok (sjå myrdraget på kartet) at dette litle vassdraget ein gong var mykje lengre; også Saltvatnet og Alfavatnet må har vore ein god del større i gammal tid. Vågslid meiner at det store vassdraget, som startar med *Miklaá og ender i Storelva, ikkje kan ha hatt noko samlande namn. Likevel hevdar han ut frå eigne føresetnader at ferdsla følgte vassdraget og ikkje fjorden *Bage og at «Ofot tyder ordrett fotstig eller gangleid langs med ei å» (loc.cit.). 

Førsteleddet Ó- = Á- må ein kunne kalle eintydig nok, jf Nøkkelelva – Djupåa –  Åa – Storelva. Men i motsetning til Vågslid meiner eg at sisteleddet -foten er det same som i Olfoten, Revåfoten o.a. – altså tilsvarande gleng. fot «land at the mouth of a stream». I denne samanhengen meiner eg at Sletta = Elvesletta ved Storelva har stor interesse, likeins gardsnamnet Bø eit lite stykke lenger ut.