Avløysa og Brokløysa

Avløysa som namn på oddar og landnære holmar finst mange stader, bl.a. på Hornøya i Vardø. Særskilt vanleg, kan det sjå ut til, er det i Vesterålen og Lofoten. Avløysinga eller også Avløysingen er ein velkjend variant i andre distrikt. Sjeldnare ser du drøfta kva namnet tyder. Å jf. med meir eller mindre negative husmannsplass-namn som Gardløysa, Grasløysa, Matløysa, Mjølløysa osv. er meir villeiande enn rettleiande. Oluf Rygh var likevel på rett spor i si drøfting av gardsnamnet Avløs i Bærum: «Gaarden Afløisa paa Frøien er maaske ogsaa benævnt efter en udenfor liggende Hol­me; om Avlesbugen, Gaard i Hevne, er at opfatte paa samme Maade, tør jeg ikke sige. Man kunde tænke sig, at ved de sidst anførte Navne Forestillingen om Holmen som noget, der løser sig fra Hoved-landet, laa til Grund».

Utgangspunktet er jo at Avløysa fortel om noko(n)  som blir løyst av, slik Rolv Straume gjer i Bø bygde-bok: 

«Ved Rambergneset er Avløysa. Hi Avløysa er ved Farveisa, så kan ein vite kor langt dei måtte sitte med årane den tid dei var i bruk». Ved sistnemnde loka­litet blir dette tatt oppatt: «Ute ved Farveisodden er Avløysa, der dei løyste av ved åra-ne. Hi Avløysa er inne ved Ram-berg» (b.1:21, b.2:38). 

Problemet med forklaringa er at ho berre fortel det som synest å ligge i namnet sjølv utan å  seie kvifor det skjedde rorskifte just dei stadene, som ligg såpass nær einannan at rorsetappen blir merkeleg kort. Går vi så nærmare inn på avløysene andre stader, finn vi der òg dårleg rim med høvelege rorsetappar i dei tider då skyssplikt fanst.

Til venstre skjeret Avløysa i Farveisa i Bø. Kartverket.

Rygh er også inne på den uttale-reduserte varianten Avles- ikkje berre i Hemne (Avlesflua) og Hitra (Avlesa), men også i Harstad (Avlesholmen i Brokvika). Annleis med skjeret Avlusa ved Avlusbukta i Steinsfjorden i Vestvågøy, der må heller ei form *Avlausa ha lege til grunn.  

Brokløysa er ein gard i Sortland. Det namnet har mange undra seg over, og Rygh oppfatta det såleis: «Dannet av brók f, Buxe, Buxeben, og løysa f, af Adj. lauss, som fore-kommer som 2det Led i mange Stedsnavne med Betydning af en Mangel paa det, som lste Led betegner. Denne Sammensætning, som kun forekommer her, kan nær-m­est sammenlignes med Klædløysa, forsvundent Gaardnavn i Varteig». Som vi ser, meir ei drøfting av namnestrukturen enn ei eigentleg tolking av namnet.

Folkeleg, for ikkje å seie fargerik er den tolkinga Per Hovda lanserer i «Norske Fisk­eméd» 1961: «Mange stader på kysten møter ein namn på små vikar og attlatne sund med namn som Skjortelaus(hamn) i Tysvær, Broklaus hamn i Fitjar og Lusahamn i Åkra. Dette var namn på gode hamner. Dei kunne klæ av seg både skjorta og broka og 'pela lus' i kleda sine» (s. 302). 

Den forståinga har visst få eller ingen andre gjort seg til talsmann for, så namnet har halde fram med å vere ei utfordring. Ein vanske for seg er at lokalitetane Skjortelaus-(hamn) og Broklaus Hovda nemner ikkje er til å finne ved kartsøk. Der imot finn vi Lusa- eller Lusehamn i Årdal.

Robert Skaug frå Sigerfjord skreiv 1966 i eit brev om Brokløysa i Sort­land: «Under reise til Lofot-fisket kunne der ligge fullt av farkoster som søkte ly for stormen i denne gode hamna. Der var så trygt å ligge i Brokløysa at fiskerne kunne ta av seg buksa, løyse buksa. Noen har også ment at båtene der kunne ligge uten brok, ei slags bakfortøy-ning».

Kåre Glad, sjømann og fiskar, tok opp den konkrete forklaringsmåten mange år sein­are: «For båtfarende folk/fiskere er det viktig med gode havneforhold, og det er svært god havn både i indre og ytre Brokløys. I gammel tid, før motordrevne båter, var det viktig at havneinn-løpet var mest mulig rent (ingen skjær) og rett, sånn at båten kunne seiles direkte inn til en ankerplass. Aller helst burde en slippe å sette ut anker for å fortøye. I Brokløys kunne en seile direkte inn på havna, der var full dybde for den tids båter helt inntil land. Det var å sette fast et tau, for så å falle tvers over Vågen til andre landet, og så sette fast der. Så var det å hale seg til midten av tauet og legge båt­en i såkalt brok - et ord som enda brukes, og som har vært brukt så lenge vi har skrift­lige kilder. Når de sjøfarende forlot havna var det bare å kaste løs broka, og de var seilklare» («Vesterålen» 8.1 .l983).